Önce bir uyarı; bu yazının içinde Fikri Mülkiyet ile ilgili bir ABAD kararından, Hukuk Sözcüsü görüşünden, makaleden,haberden vs. bahsedilmiyor.  Dolayısıyla, izninizle,  “biz sitede sadece o tip şeyler okumak istiyoruz” diyen takipçileri bugünlük yandaki odaya alalım lütfen. Benim tabirimle  bu bir  “kendi kendini yazan yazı” dır, yani  ben sadece parmaklarımı klavyenin üstüne koyup onları yazıya ödünç veriyorum ve  gerisine karışmıyorum, sonrasında cümleler zihinden parmaklar vasıtasıyla otomatikman ekrana akmaya başlıyor ve yazı kendi kendisini yazıyor; ben sadece ekrana bakıp yazının nereye gideceğini merakla bekliyorum.

Karl Lagerfeld yani König (Kral) bu dünyadaki ömrünü tamamlayarak 19 Şubat 2019 Salı günü 85 yaşında Paris’de aramızdan ayrıldı maalesef.  Kendisine Kral denmesi bir abartı değil, bu sıfatı sonuna kadar hak eden, nev-i şahsına münhasır, istisnai derecede yetenekli biriydi o ve benim gözümde de hakikaten bir Kral idi.

Birkaç hafta evvel Netflix’de “7 Days Out” isimli belgeseli seyrederken son sahnelerden birinde göründüğünde Lagerfeld’in ne kadar yaşlandığını görüp içim cız etmişti. Geçen Salı günü Paris’de olduğum sırada  ölüm haberini almak da tuhaf bir duygu yarattı bende, biz aynı şehirdeyken Lagerfeld bu dünyadan gitmişti….

Asıl adı Karl Otto Lagerfeldt idi (soyadının sonunda “t” harfi vardı), 1933 yılında Hamburg’da doğdu.Babası konsantre süt üreten bir şirketin sahibiydi ve aile Hamburg’da oldukça burjuva bir hayat sürüyordu. Karl’ın yaşamında asıl yer edenin babası değil annesi olduğunu anlıyoruz. Annesi  klasik bir anne olmadığı gibi klasik bir Alman annesi hiç değil; anlaşılan o ki çocuğunun ruhuna  bakıp orada gördüğü şeyi anlayıp kabul edebilen ve onun önünde durmayan bir anne, yoksa kalıplar içinde “illa da bunu yapmalısın, böyle olmalısın” demiyor oğluna. Son derece de dürüst biri aslında, mesela kendisi keman çalıyor ve çocukken bir süre  Karl’a da piyano dersi aldırıyor, fakat sonra diyor ki “bırak bırak, çalma sen piyano filan, hiç yeteneğin yok”!  Karl annesini güçlü ama daima çok komik, hep alt alta üç pırlanta ve en sonda bir incinin olduğu zincir şeklinde küpeler takan, saçları çok güzel bir kadın olarak anlatıyor. Bir röportajdaki cümlelerinden bir kız kardeşi ve bir üvey kardeşi olduğunu anlıyoruz. Annesi ve babası çocuklarının bir şey anlamasını istemedikleri zaman aralarında Fransızca ve İngilizce konuşuyorlar evde, ki bu da Karl’ı daha iyi Fransızca öğrenmeye itiyor ve 6 yaşındayken İngilizce ve Fransızca konuşabiliyor. Daha çocukluğunda Fransız kültürüne hayran olmaya başlıyor. Okul arkadaşları onu her yerde her zaman ve daima çizim yapan biri olarak anlatıyorlar. Kendisi de zaten “okumak ve çizmek dışında başka hiçbir şey beni ilgilendirmezdi” diyor.

Karl bir gün Hamburg’da bir Dior sergisine gidiyor ve işte o gün Paris’e taşınıp modacı olmanın hayalini kurmaya başlıyor.Nitekim,  1950 yılında yani daha 17 yaşındayken Paris’e taşınıyor gerçekten ve moda sektöründe yolunu aramaya başlıyor. O tarihten sonra ömrü boyunca  başka ülkelerde evler satın almış olsa da yaşamının merkez üssü hep Paris oluyor, hep Paris’de ve Paris  ile yaşıyor. 1954 senesinde tasarladığı bir ceketle International Wool Secretariat tarafından verilen ödülü alınca dikkat çekiyor ve ünlü modacı Balmain’in yanında asistan olarak çalışmaya başlıyor, bu çalışma 1958 yılına kadar devam ediyor.

Sonraki 5 yılda Jean Patou ile çalışıyor ve onun için toplamda 10 koleksiyon hazırlıyor. Oradan ayrılıp 1963 yılında Chloé modaevine geçiyor, orada diğer tasarımcılarla birlikte çalışıyor ama bir yandan da freelance işler yapmaya devam ediyor. Nitekim daha sonra 1966 yılında bu modaevinin tüm tasarım direktörlüğü Lagerfeld’e geçiyor. Chloé ile Lagerfeld’in iş ilişkisi 1982 yılına değin devam ediyor.

1965 yılı Karl için önemli çünkü o yıl ünlü İtalyan markası Fendi’nin baş tasarımcısı oluyor ve onlar için hazır giyim ve kürk koleksiyonları hazırlamaya başlıyor. Biliyorsunuz değil mi Karl öldüğünde de halen Fendi’nin kreatif direktörüydü! Yani Fendi-Lagerfeld işbirliği tam 54 yıl sürdü! Hatta 21 Şubat 2019 tarihinde Milano’da yapılan Fendi İlkbahar-Yaz 2019 defilesindeki parçalar Lagerfeld’in ölmeden önce hazırladığı son koleksiyondan oluşuyor.

Yukarıda anlattığım gibi Lagerfeld aynı dönemlerde birden fazla lüks moda markasıyla çalışıyor ve herbirinin özüne uygun tasarımlara imza atıyor. Zaten Chloé için yaptığı işler ve farklı defile ambiyanslarıyla  Chanel’in radarına giriyor 1977 yılında.

Haa bu arada boş durmuyor tabi(!) kendine ait Karl Lagerfeld markasını da kuruyor.

Yukarıda yazılanların hepsi birer başarı hikayesi elbette, ama spot ışıklarının Lagerfeld’e asıl  yönelmesi  Chanel modaevini diriltip satış rakamlarını uçurmasıyla başlıyor. Coco Chanel 1971 yılında öldükten sonra modaevi ciddi bir ivme kaybediyor. Tabi ki, elbette, şüphesiz  Chanel dünyadaki moda trendlerini ve giyim anlayışını kökten etkilemiş yerlerden biridir, sadece“küçük siyah elbise” veya Coco Chanel’in kadınlar için pantolonlar tasarlaması dahi tek başına devrimseldir. Ancak Coco ölmüştür ve modaevi çok ciddi bir sarsıntı geçirmektedir, herkes Chanel’in kaliteli ve şık koleksiyonlar yapan saygın bir modaevi olduğunu bilmektedir fakat satış rakamları bu bilme haliyle örtüşmemektedir. Lagerfeld’in deyişiyle “Chanel saygınlığın paraya dönüşmediğinin, para getirmediğinin farkındaydı. Chanel uyuyan bir güzeldi”.

Chanel’in  Karl’a yaptığı çalışma teklifini duyan hemen herkes ona  “deli misinsakın kabul etme, bu intihar olur ,Chanel öldü” diyor ama Karl teklifi kabul ediyor. 1982 yılında anlaşma imzalıyorlar ve 1983 yılında Lagerfeld Chanel için ilk koleksiyonunu podyuma çıkarıyor. Bu ilk koleksiyon hazırlanırken modaevi Karl’a açık çek verip diyor  ki “sen istediğini yap, olmazsa olmaz ne yapalım yani”. Ama Lagerfeld yapıyor ve  oluyor! Chanel konusunda içindeki hissi dinleme halini uzun zaman sonra 2004 yılında bir kez daha görüyoruz; H&M koleksiyonu. H&M ona bir kapsül koleksiyon hazırlaması için teklif götürdüğünde herkes “sakın yapma, değerin düşer, H&M lüks tüketim markası değil” diyor, ama Karl kimseyi dinlemiyor ve başarılı oluyor. İşte onun çok başarılı olması halen devam eden ünlü tasarımcıların H&M için kapsül koleksiyon hazırlaması projelerinin ilki oluyor ve bu durum halen de devam ediyor biliyorsunuz.

Lagerfeld Chanel için ne yaptı da işler bugünkü haline geldi diye bakmak lazım tabi. Bir kere, malum, Chanel gibi markaların kendi DNA’sı ve kodları var; bunlara  ihanet etmenin alemi ve gereği yok,  marifet onları ileriye taşımayı becerebilmekte. Karl’ın ilk yaptıklarından biri Chanel’in logosunu modernize etmek oluyor, sırt sırta verip iç içe geçmiş iki C harfinden oluşan şekil markasının bugünkü görünümünü Lagerfeld veriyor. Sonra mesela Lagerfeld Chanel’in tüvit kumaşlarından hiç vazgeçmiyor ama üstlerine bazen değişik materyalden aksesuarlar ekliyor,tüvit kumaşlarla yaptığı elbiselere yepyeni ve modern formlar verip altlarını sneaker ayakkabılarla tamamlıyor, Chanel takımları bazen fütüristik bir görünümle yeniden yorumluyor hatta pilastikten şık Chanel çizmelerle kombinliyor, klasik Chanel çantaları koleksiyonda tutuyor fakat arzu nesnesi oluşturan yepyeni çantalar da tasarlıyor, tüllerden uçuş uçuş inanılmaz güzellikte gece elbiseleritasarlıyor, klasiğin dışına çıkıp yeni devrin genç ve genç ruhlu kadınları için  elegan ama spor parçalar tasarlıyor.  “Chanel kaliteli ve şıktır ama  aynı zamanda da eski ve sıkıcıdır” diyenleri darmadağın ediyor anlayacağınız. Bir röportajında Lagerfeld der ki “ben, Coco Chanel yaşasaydı bugün neler yapardı diye düşünerek fikir ve vizyon oluşturuyorum”.

Yukarıda saydıklarımda ilginç bir şey olmadığını ve zaten pek çok markanın koleksiyonunda değişik parçalar olduğunu söyleyebilirsiniz. O zaman ben de size derim ki, burada iki önemli nokta var ;zamanın ruhuna uygun olan anlayışı/yaşayışı sen nasıl yorumluyorsun ve bunu çalıştığın markanın kodlarıyla nasıl uyumlaştırıyorsun + Herkes yapıyor olabilir ama ilk kim neyi ne zaman yaptı? Lagerfeld trend olan şeyi kopyalayan değil tasarladıkları trend olan, işe yorum katan biriydi.

Böyle uzun, yaratıcı ve canlı hayata sahip birinin tabi ki kendine özgü bir yaşam anlayışı oluyor. Dışarıdan nasıl görünüyor olursa olsun, kendisinin de ifade ettiği gibi, kariyeri boyunca zorlu saldırılarla karşılaştığı şüphesiz. Ama Lagerfeld bu süreçte bence Alman disiplininin ve düşünüşünün büyük faydasını görüyor. Gencecik bir insanken Paris’e taşındıktan sonra ünlü modacıların ve tasarım dünyasının limitleri esneten yaşam biçimini gözlemleyip kendisine son derece korunaklı bir hayat stili seçiyor, yaşamının içine sigara-alkol vs alışkanlıkları hiç sokmuyor örneğin.

Lagerfeld yaşamı takip eden, rutinden nefret eden, geçmişe değil geleceğe odaklı, değişiklikleri gözleyen, onlara uyum sağlayan biriydi ve bunu “ben bugünü yaşarım ve ileriye bakarım” şeklinde ifade ediyordu. Mesela bundan birkaç yıl evvel Basel’de ki saat fuarında iwatch tanıtımına katıldığında İsviçreli saat üreticilerinin kaşı kalkmıştı ve homurdanmışlardı.  Lagerfeld’in yapısını zaman içinde Chanel’de yaptıkları üzerinden okumak da  mümkün aslında. 80’ler hatta 90’larda ki defile görüntülerine bakarsanız bunların başarılı ama podyumda mankenlerin yürüdüğü , ünlülerin podyuma çıkarıldığı sıradan defileler olduğunu görürsünüz. Tabi ki Karl bütün titizliği ile o defilelerde hemen her detay ile ilgileniyordu ve o defileler için de büyük bir emek ve para harcanıyordu ama demek istediğim şey defilelerin seyrinin ve ambiyansının rutinden çok farklı olmaması.  2000’lerin başından itibaren ise iş bambaşka bir yöne kaydı, Chanel defilelerinin her biri adeta sanatsal bir hüviyet kazandı ve bir çeşit enstelasyona dönüştü. Sadece 20-25 dakika süren bu defileler  için her seferinde Karl’ın kafasında oluşturduğu bir dünya yaratıldı; defileler yalnızca koleksiyon için değil acaba bu sefer ne yaptılar diye ambiyansı için de merakla beklenir oldu ve yepyeni bir prestij kazandı. 20 dakika sürüyordu ama o noktaya kadar ki hazırlık süreci aylar alıyordu elbette. Lagerfeld  bir röportajında diyordu  ki  “siz benim her gece zihnimde elbiseler tasarlayarak mı uykuya daldığımı sanıyorsunuz? Elbiseler benim hayatımda kitaplardan veya filmlerden daha önemli değildir. Ben bir fikir ve bir vizyon tasarlayarak uykuya dalarım”. Mesela bir Chanel defilesi için ilk evvela zihninde  bembeyaz fütüristik bir dekorda siyah elbiseler gördüğünü söyler, o sırada gördüğü şey sadece elbiselerin siyah olduğudur tasarımlar sonradan oluşur. (Hakikaten o siyah uzun paltolarla kombinlenmiş siyah elbiseler rüya gibidir)

Chanel’in defilelerinde  Lagerfeld’in yarattığı dünyalardan en akılda kalanların bazıları Grand Palais mekanına İsveç’den gelen buzulların yerleştirilmesi,  salonun ortasına uzay mekiği konuşlandırılması, mekanın bir parka yada süpermarkete çevrilmesi gibileri sayılabilir. (Bu arada  Fendi’nin– sanırım  90. Kuruluş yılı içindi– Trevisi Çeşmesi üstünde yapılan defilenin ambiyansı da  efsanedir).

Bir konuda anlaşalım; moda bize ihtiyacımız olanı satmaz, satılan şeye ihtiyacımız olduğu algısını yaratır!Bu durumda Karl’ın kurguladığı defile atmosferlerinin  önemi daha da artıyor ve bir başka anlam kazanıyor elbette. Bunlar sadece paraya bağlı olarak nitelendirilemeyecek, değişen zamanın ruhuna göre sektöre yenilik getiren ve hem de içinde sanatsal düşünüşler/öğeler  içeren “performanslardır”.

İnsan elbette ki bir sektörün içinde 68 yıl yaşayıp üstelikte ona yön verenlerden biri pozisyonuna erişince bazı çıkarımsamalar yapıyor, fikirler oluşturuyordur. Lagerfeld’e göre “modanın içinde adalet yoktur,  adalet arıyorsanız da bu sektörde işiniz yoktur,  gidip sosyal hizmetlerde filan çalışın”. Sert ve acımasız bir söylem olarak düşünebilirsiniz bunu, ama sanırım adam bunu söylerken haklı da bir yandan, o kadar rekabetçi, güzelliğe dayalı ve içinde türlü entrika dönenbir sektör ki içindekileri kırıp geçirdiği çok açık.

Lagerfeld’in bilinen bir yönü de çektiği fotoğraflar. Fotoğrafçılığa başlama hikayesinin “yaratıcılığın çağrısı” filan gibi romantik bir sebebi yok ama! 1987 yılında Chanel kataloğu hazırlanırken Karl çekilen fotoğrafları beğenmiyor. Fotoğraf çekimleri üç kez tekrarlandığı halde hiçbirini beğendiremiyorlar kendisine. Bunun üzerine modaevinin sabrı taşıyor ve “sorun çıkarmaya devam edeceksen otur fotoğrafları kendin çek madem” diyorlar! Eh, Karl’da çekiyor ve gerçekten de güzel çekiyor! Ondan sonra da durmaksızın fotoğraf çekmeye devam ediyor,bu iş onda bir tutku halini alıyor. Zaten bir röportajında diyor ki “çok sıkıcı biriyim aslında,  beni tek ilgilendiren moda, fotoğraflar ve kitaplar”. Gerçekten yukarıda da dediğim gibi çocukluktan beri kitaplar yaşamının merkezinde yer alıyor, 2007 yılında çekilen Lagerfeld Confidential belgeselinden yaklaşık 300.000 kitabı olduğunu öğreniyoruz! (üç-yüz-bin!!!!)

Lagerfeld aşağı yukarı son 20 yıldır adeta hiç yaş almamış ve zamanı durdurmuş gibiydi. Hep aynı kiloda, siyah pantolon -siyah ceket-siyah botlar, beyaz yakalar, siyah gözlükler, at kuyruğu yapılmış bembeyaz saçlar, parmaksız eldivenler, uzun kolyeler, broşlar , büyük gümüş yüzüklerle oluşan imajıyla kendi başına bir markaydı. Tabi bir Lagerfeld kolay yetişmiyor(!), o imajda öyle birden oluşmuyor! Gençliğinde bir dönem yanakları hafif tombul ve sevimli görünümlü birisiymiş aslında. 70-80’lerde kendisi için özel  anlam ifade eden bir  kişiyi kaybettikten sonra ağır bir depresyona girip çılgınca kilo almaya başlamış, ancak 2000’lerin başında bu gidişe bir son vermeli deyip doktor kontrolünde13 ayda 40 kilo vererek zayıflamış  ve sonra da o kilosunu hep korumuş. At kuyruğu saç ve koyu renk gözlükler 70’lerden beri yaşamında var; ama gözlüklerin siyah renge dönmesi ve görünümünün diğer unsurları süreç içinde oluşuyor ve öylece kalıyor.Gözlükler onun diğer insanlarla arasına koyduğu bir perde aslında; sen bana karışma ben de sana demek istiyor. 70, 80, hatta 90’larda klasik takım elbiseler giyen biriyken 2000’lerle beraber bu takım elbiseler yerini ya siyah ya da gri renkte ceketlere bırakmış. Zaten bildiğiniz gibi  bu görünümü son yıllarda bir kez daha canlandırdığı kendi markasının hemen tüm ürünlerinde/kampanyalarında kullanıyordu, hatta Fendi için hazırladığı bazı çantalarda, çanta süslerinde ve anahtarlıklarda da aynı görünüme yer vermişti

Tabi ki Karl Lagerfeld olunca özel jetiniz oluyor, arkadaşlarınız Prenses Caroline gibi jet sosyete insanları, ünlü kişiler, sanatçılar vs oluyor, Monaco’da -New York’da evleriniz oluyor, sırf kediniz bile oynadığı reklamlardan  3.000.000-Euro kazanıyor filan. Ama tüm bunların içinde Karl’ın röportajlarda hep altını çizdiği bir şey var; yalnızlık iyidir ve lazımdır,  ben yalnız kalmayı beceremeyenler için üzülürüm.

Böyle bir karakter ile belki ilk anda bağdaştıramıyorsunuz ama çocukluğundan beri seyahatlerde yanından hiç ayırmadığı  ufak bir yastığı var, bu yastığa bir de kutu yaptırmış ve her seyahate taşırmış yanında.Karl çocukken seyahatlerde sürekli karnı ağrıyınca dadısı ona kucağına alsın ve karnının ağrısını geçirsin diye o ufak yastığı dikmiş.  Tabi yastığın içi artık tükenmiş ve yüzü defalarca değiştirilmiş ama Karl için anlamı hiç değişmemiş,  NewYork’dan Paris’e uçarken bile o yastığı kucağına alıp seyahat ettiğini görüyoruz belgesellerde.  

Lagerfeld kendini şımartılmış bir çocuk olarak tanımlasa da,”ben bir şakayım ve yaptığım herşey de şaka” dese de  başkaları yani onunla yakın temasta olan-onunla çalışanlar kendisinin son derece çalışkan, disiplinli ve mükemmeliyetçi olduğunu belirtiyorlar. Kimbilir belki bunda kendi naturası kadar 1933 yılında doğmuş bir Alman jenerasyonuna mensup olmasının da etkisi vardı.

Bir çok konuda kafası net, mesela bir röportajında diyor ki” ben kimseye karşı sorumlu olmak istemem. İnsanların karşıma gelip de saatlerce neden o parayı hak ettiklerini anlatmalarından hiç hoşlanmam. Zaten toplantı yapmaktan da nefret ederim. Gelirler, mesele ortaya koyulur ve ben sonra onu düşünürüm. Ben soru sormam, cevaplar ararım”.

Karl aslında bir dönemin anlayışını çok da iyi yansıtan güzel bir örnek. Mesela kendisine marketing ile ilgili bir soru sorulduğunda “marketing filan beni ilgilendirmez. Ben koleksiyonu hazırlar, fikri oluşturur ve gerisiyle asla ilgilenmem.” diyor. Günümüzde pazarlamacıların her sektörde baskın unsur haline geldiği bir dünyada Karl’ın yaklaşımı özgün kalıyor elbette, çünkü artık pek çok tasarımcıyı marketing ve satış departmanlarından alınan geri dönüşler yönlendiriyor maalesef.

Lagerfeld’in ayrımcılık içeren söylemlerde bulunan, gerçek kürk kullanmaktan vazgeçmeyen biri olduğunu söyleyip ondan  hoşlanmayanlarda var tabi ki bu dünyada. (Billur sesli İngiliz şarkıcı Adele için şişko mu demişti o? demişti vallahi). Ben zaten melek olduğunu iddia etmiyorum, hatta çekilen bir belgeselde kadınlarla ilgili arkadaşlarına yaptığı bir espiri benim gözümde had safhada ayrımcılık içeriyordu ve “cık cık cık, bak nasıl konuşuyor ya” deyip kafamı salladığımı hatırlıyorum seyrederken. Ama şunu da biliyorum ki Karl’ın büyüdüğü dünya henüz “politik doğruculuk” kavramının icat edilmediği bir dönemdi ve sürekli güzellikle çevrili bir kişinin algısı da bazen acımasızlaşabilir. Fakat bak şunu da söyleyeyim; Karl güzellik dendiğinde genel geçer güzellikten bahseden biri değil, bu kavram üzerine ciddi kafa patlatmış ve değişik güzellik algılarına açık birisi. Yani af mı ediyorum söylediklerini? Yok canım ne münasebet tabi ki öyle değil, ama her ne söylemişse de bu benim onun yeteneğine  olan hayranlığımı değiştirmiyor diyorum sadece. Elmalarla armutları karıştırmayalım lütfen.Ayrıca feminist olduğunu iddia eden bazı kadınların başka kadınlara ne ayrımcılıklar yaptığını da biliyoruz bu dünyada, o yüzden bir zahmet hepimiz  önce kendi kapımızın  önünü süpürmekle başlayalım işe diyorum sadece.

Karl’ın vefatından sonra Chanel yaptığı resmi açıklamada 30 yıldır Karl ile birlikte çalışan yardımcısı Virginie Vivard’ın onun yerine atandığını açıkladı. Ancak Chanel markasının pozisyonu düşünüldüğünde modaevinin önümüzdeki zamanda başka bir tasarımcıyı kreatif direktör olarak atama ihtimali de yok değil. Zaten eminim ki moda dünyasında şu anda Karl’ın koltuğu için büyük lobiler yapılıyordur ve “Kral öldü, yaşasın Yeni Kral” demek için bekleyenler vardır. Bakalım Fendi ne yapacak, o da ayrı bir mesele.

Karl geçen yıl verdiği bir röportajda öldükten sonra mirasını kedisi Choupette’e bırakmak istediğini söylemişti ve röportajı yapan gazeteci de ona Fransız kanunlarına göre hayvanlara miras bırakılamadığını hatırlatmıştı. Bunun üzerine Karl “fark etmez, ben Alman’ım”demişti. Alman olduğuna göre ben de ona Almanca veda etmek istedim izninizle; Lieber Herr Lagerfeld, auf Wiederseh’n,  Sie werden immer in unserer Erinnerung bleiben (Sevgili Bay Lagerfeld, hoşçakalın, hatırlanacaksınız).

Özlem FÜTMAN

ofutman@gmail.com

Şubat 2019