---

---

1. Giriş

Gelişmiş toplumlar, 15. yüzyılda başlayan ve günümüzde de devam eden süreçte, teknolojik gelişmelerin en önemli dinamiğini oluşturan fikri ve sınaî buluşların devamlılığını ve kalitesini

artırmak amacıyla gerek hukuki, gerekse iktisadi anlamda birçok düzenleme geliştirmişler, hem ulusal hem de uluslararası alanda söz konusu düzenlemeleri kurumsal bir disiplin içerisinde sistematik hale getirme ihtiyacı duymuşlardır.[1]

Tarihi süreç içerisinde resmi anlamda fikri ve sınaî buluşların korunmasına yönelik olarak bilinen en eski uygulama 1474 yılında uygulamaya konulan Venedik Patent Kanunu’dur. Dünyada buluşların korunmasına yönelik ikinci hukuki uygulama da 1623 yılına ait İngiliz Tekel Kanunu’

dur. Bu kanunla patent süresi sınırlandırılmakta ve bu süre en fazla 14 yıl olarak belirlenmekteydi. 1623 Tekel Kanunu ile mülkilik ilkesi, yani kanunun yalnızca o ülke için geçerli olacağı ilkesi de getirilmişti.[2]

İngiliz modelinden yoğun bir şekilde etkilenmiş olan Amerikan patent sistemi de 1790 yılında kuruldu. Bağımsızlığını kazandıktan hemen sonra ABD, 1787 yılında yürürlüğe koyduğu Anayasasına, “faydalı teknoloji ve bilimlerin geliştirilmesini teşvik için… Parlamento… buluş yapanlara… belirli bir süreyle sınırlı olmak üzere münhasır haklar verecektir” hükmünü koydu ve bu hüküm gereği 1790 yılında “Patent Kanunu” yürürlüğe girdi.[3]

1791 yılında yürürlüğe giren “Fransız Patent Kanunu” ise buluşları incelemeksizin patent (buluş belgesi) verme esasına dayanmaktaydı. 1815 yılında Rusya, 1864 yılında İtalya ve 1877 yılında incelemeli patent verme ilkesini benimsemiş olan Almanya Patent Kanunları yürürlüğe girdi. Japonya’da ise buluşlar, 1885 “Patent Tekeli Kanunu” ile korunmaya başlandı.

O dönemin Fransız Patent Kanunundan olduğu gibi çevrilmiş olan “Osmanlı İhtira Beratı Kanunu” ise 1879 tarihinde yürürlüğe girdi ve bu kanun bazı değişiklikler yapılmak kaydıyla 1995 yılına kadar yürürlükte kaldı.[4]

Yukarıda görülebileceği üzere Patent hakları, soyut bilginin giderek önemli hale gelmesi ve bilginin ekonomik değerinin artması ile giderek önemli hale gelmiştir.

Sanayi Devrimi, ekonomik değer üretimini makineleşme ve endüstriyel üretim üzerine kurmuştur. Bu durumun sonucu olarak endüstriyelleşmeye ve ilgili kaynakların ulusal ve uluslararası düzeyde dağılımına hizmet edecek fikirlerin ve bu fikirlerin mekanik olarak ortaya konulmasının korunmasının önemi giderek artmıştır. Ayrıca fikri ve mekanik anlamda üretim faaliyetlerinde bulunacak kişilere maddi anlamda teşvik sağlayacak bir sistem inşası zorunlu hale gelmiştir.

---

Yukarıdaki verilerden anlaşılabileceği üzere dünya ekonomisinde önemli yere sahip ülkeler, aynı zamanda patent başvurularında da ilk sıradadırlar. Bu veriler şaşırtıcı değildir. Patentlerdeki teknik bilgiler, özellikle 21. yüzyılda bilgi merkezli haline gelmiş olan dünya ekonomisinin temel taşlarını oluşturmaktadır. Patentlerin içerdiği bilginin çeşitli sektörlerdeki aktörler tarafından hukuki sınırlar çerçevesinde kullanılması, ilgili devir ve lisanslama işlemleri ve özellikle son yıllarda gelişen Patent Analitiği metotlarının kullanılması ile patent verilerinden değer elde edilmesi konuları, ekonomik ve hukuki anlamda büyük önem arz etmektedir.

Patentlerdeki teknik bilgilerin ve ilgili lisans ve mülkiyet haklarının hukuki bir çerçeve içerisinde dağılımı, inovasyonu ve ekonomik anlamda değer üretimini tetikleyecek ve bilginin daha rahat bir şekilde ulaşılabilir olmasını sağlayacaktır. Bu dağılımın bireylerin haklarını, özellikle de mülkiyet hakkını ihlal etmeden gerçekleşmesi elzemdir. Bireylerin mülkiyet hakkı ve teknolojinin gelişmesi ve rekabetin sağlanması saikleri arasındaki dengeyi sağlamak için çeşitli modeller ve regülasyonlar geliştirilmiş ve ortaya konmuştur. Bu makalede bu regülasyon ve modellerden zorunlu lisans sistemi ve patent havuzları üzerinde durulacaktır.

2. Zorunlu Lisans Sistemi

Patent hakkı elde etmiş olanların güçlü yetkilerinin belli sınırları bulunmaktadır; bu sınırlardan biri de kuşkusuz, zorunlu lisans (compulsory license) uygulamalarıdır. Zorunlu lisans patent hakkı sahibini kısıtlayıcı niteliktedir. Zorunlu lisans uygulamasında, patent hakkı sahibinin isteği dışında, buluşun belirli bir süre kullanılmaması, patentler arasında bağımlılık, kamu yararı gibi sebeplerle bir lisans verme işlemi söz konusudur. Zorunlu lisans hükümleri uyarınca, devlet ve/veya üçüncü kişiler, patentlerden patent sahiplerinin rızası dışında yararlandırılır (SMK 129-137 maddeler). Zorunlu lisansa yetkili merci tarafından hükmedilir ve teknolojik ürün sahibi, bu ürün uyarınca üçüncü kişilere ilgili teknolojik ürün üzerinde lisans hakkı tanır. Çünkü; hakkın sadece üçüncü şahısları patenti kullanmaktan men etmek için kullanılması, hakkın amacına, rekabet hukuku ilkelerine ve kamu yararına aykırı görülmektedir.[5]

SMK 129. madde uyarınca zorunlu lisans kural olarak mahkemeden istenir, ancak patent sahibinin, patent kullanılırken rekabeti engelleyici, bozucu veya kısıtlayıcı faaliyetlerde bulunması halinde ise Rekabet Kurulundan istenir. Öte yandan kamu yararı kapsamında SMK 132. maddeye göre zorunlu lisansa Bakanlar Kurulu karar vermektedir.[6]

SMK 131. madde, ilgili patentin kullanılmaması durumunda zorunlu lisans talebini kısıtlamamış, herkesin bu talepte bulunabilmesinin önünü açmış ve herkese bu hakkı tanımıştır. Patentler arasında bağımlılık ilişkisinin mevcudiyeti söz konusuysa bu talep sadece ilgili patentin sahibine tanınmıştır.

Kullanmama Sebebiyle Doğan Zorunlu Lisans Talebi Hakkı

SMK madde 130/2’ye göre, patentin verilmesi kararının Bültende yayımlanmasından itibaren üç yıllık veya patent başvurusu tarihinden itibaren dört yıllık sürelerden hangisi daha geç sona eriyorsa, o sürenin bitiminden itibaren ilgili herkes zorunlu lisans talebinin yapıldığı tarihte, patent konusu buluşun kullanılmaya başlanmamış olduğu veya kullanım için ciddi ve gerçek girişlerde bulunulmadığı ya da kullanımın ulusal pazar ihtiyacını karşılayacak düzeyde olmadığı gerekçesiyle zorunlu lisans verilmesini talep edebilir. Söz konusu durum, haklı bir neden olmaksızın, buluşun kullanımına aralıksız olarak üç yıldan fazla ara verildiği hallerde de uygulanır. [7]

İlgili hüküm şöyledir: “Patentin verilmesi kararının Bültende yayımlanmasından itibaren üç yıllık veya patent başvurusu tarihinden itibaren dört yıllık sürelerden hangisi daha geç sona eriyorsa, o sürenin bitiminden itibaren ilgili herkes zorunlu lisans talebinin yapıldığı tarihte, patent konusu buluşun kullanılmaya başlanmamış olduğu veya kullanım için ciddi ve gerçek girişimlerde bulunulmadığı ya da kullanımın ulusal Pazar ihtiyacını karşılayacak düzeyde olmadığı gerekçesiyle zorunlu lisans verilmesini talep edebilir. Söz konusu durum, haklı bir neden olmaksızın, buluşun kullanımına aralıksız olarak üç yıldan fazla ara verildiği hallerde de uygulanır.”

Rekabet edenler, zorunlu lisans talep ettiklerinde, patentin kullanımına henüz başlanılmaması ve patentin kullanımındaki gecikmenin haklı bir sebebi olmaması gerekçesine dayanacaktır. Asıl olan patentin kullanılması, sanayiye ve ticarete uygulanması olup, patentin zorunlu lisansa konu yapılabilmesi, patenti kullanmanın yaptırımıdır.[8]

Uygulamada patent sahiplerinin yatırıma girişme ve patenti korumada yaşadıkları tereddütler zorunlu lisans ila karşılaşma riskindendir. Yatırım ve üretim için hazırlık işlemleri, idari izinler, piyasa araştırması, üretim şartlarının ayarlanması zaman almaktadır. Bu gibi kararların verilmesi pazar şartları ve yapılarına göre değişen özellikler arz etmektedir. Eğer patent sahibi üretime geçmekte gecikmesini haklı sebeplere dayanarak açıklarsa, gecikmenin kendi kusurundan değil, müdahale edemeyeceği mercilerin işlemlerinden ileri geldiğini kanıtlarsa, zorunlu lisansın şartlar oluşmaz. SMK madde 130/1’e göre kullanımın değerlendirilmesinde pazar şartları ve patent sahibinin kontrolü ve iradesi dışındaki şartlar göz önünde tutulur. Mülga Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ise bu konuda sadece pazar şartlarının dikkate alınacağını öngörmekteydi. Patent konusu buluşun kullanılmasını engelleyecek nitelikte kabul edilen bu sebepler, patent sahibinin kontrolü ve iradesi dışındaki sebeplerdir. [9]

Patent Konularının Bağımlılığı

Rekabet, pek çok bileşeni olan zor bir denklem olabilir; üretime geçmek isteyen patent sahibi, patentinin önceki bir başka patente bağımlı olması halinde zorunlu lisans yoluna gidebilir. Ancak bunun için, patent konusu buluşun, önceki bir patentten doğan hakka tecavüz edilmeksizin kullanılmasının mümkün olmaması gerekir. Sonraki patent sahibinin, kendi patentinin önceki patentten daha değişik bir sınai amaca hizmet ettiğini veya kendi patentinin önemli bir teknik ilerleme gösterdiğini ispat etmesi şarttır. Ancak konunun bir de diğer yüzü bulunmaktadır; SMK madde 131’e göre bağımlılığı olan patent konusu buluşlar, aynı sınai amaca hizmet ediyor ve bağımlı patentlerden biri lehine zorunlu lisans veriliyor ise, zorunlu lisansa konu olan patentin sahibi de diğer patentin kullanılması için kendisi lehine zorunlu lisans verilmesini mahkemeden isteyebilir.[10]

Kamu Yararı

İdari bir kararla patent sahibinin zorunlu lisans muhatabı olması, mecbur tutulması mümkündür. İlgili Bakanlığın teklifi ile Bakanlar Kurulu’nun kamu yararını gerekçe göstererek bir buluşun kullanımını zorunlu lisans konusu yapmak yetkisine sahip olması, SMK’nın 132. maddesinde düzenlenmiştir. Patent konusu buluşun kullanımının millî savunma veya halk sağlığı bakımından

önemli olması halinde, Milli Savunma veya Sağlık Bakanlıklarının görüşü alınarak ilgili Bakanlıkça teklif hazırlanır. Millî savunma bakımından önemli olması dolayısıyla, zorunlu lisans verilmesine ilişkin karar, buluşun bir veya birkaç işletme tarafından kullanılması ile sınırlandırılabilir. Kamu yararının varlığı şu durumlarda kabul edilir:

• Kamu sağlığı veya millî savunma nedenleriyle buluşun kullanılmaya başlanılması, kullanımın artırılması veya genel olarak yaygınlaştırılması veya yararlı bir kullanım için ıslah edilmesi büyük önem taşıyorsa;

• Patent konusu buluşun kullanılmamasının veya nitelik veya miktar bakımından yetersiz kullanılmasının ülkenin ekonomik veya teknik gelişmesi bakımından ciddi zararlara sebep olacağı hallerde. [11]

Mahkemeye Başvuru

Zorunlu lisans başvuruları, SMK madde 129 uyarınca şartları karşılayan ilgili herkes tarafından yetkili mahkemede yapılabilir. SMK’da hangi mahkemenin yetkili olduğu açıkça belirtilmemişse de, işin niteliği gereği patent sahibinin mukim olduğu yerde mevcut ihtisas mahkemesi veya HSK kararı ile görevlendirilmiş belli Mahkemeyi yetkili kabul etmek gereklidir. [12]

Mahkeme, ancak objektif nitelikteki teknik veya ekonomik sebepleri, patentin kullanılmaması için “haklı sebepler” olarak değerlendirir. Bunların patent sahibinin kontrolü ve iradesi dışında olması şarttır. Örneğin; üretim için alınması gereken ruhsatların idari işlem, test ve araştırmaların uzun sürmesi nedeniyle gecikmesi ve bu gecikmede patent sahibi veya temsilcilerinin rolünün bulunmaması gereklidir.[13]

Genel olarak bakıldığında, zorunlu lisans sistemi mevzuatımızda kapsamlı bir şekilde düzenlenmiştir. Aynı şekilde dünya genelinde de bu sistemin uygulandığını söylemek yanlış olmaz.[14] Ancak tek başına zorunlu lisans sistemi, patentler açısından inovasyonu ve sağlıklı bir rekabet ortamını desteklemeye yetmemektedir. Zorunlu lisans sistemi, kullanmama ve patentlerin bağımlılığı durumunda oldukça nadiren kullanılmalı, asıl olarak kamu yararı çerçevesinde, özellikle de ilaçlar ve tıbbi ürünler söz konusu olduğunda tercih edilmelidir.  Zorunlu lisans sisteminin sıkı bir şekilde uygulandığı durumlarda pazardaki bireyler, patent stratejilerine başvurmayı ve patent haklarına erişememekten dolayı ortaya çıkan problemlere kendi içlerinde, organik bir çözüm getirmeyi daha az tercih edeceklerdir.

3. Patent Havuzları

Türkiye’nin gelişen ekonomisinde fikri mülkiyete ilgi gün geçtikçe artmaktadır. Özellikle teknoloji alanında Patent ve Faydalı Model başvuruları bu duruma örnek verilebilir. Ancak bu durum, bazı dezavantajları da yanında getirmektedir. Özellikle “Patent Çalılığı” (Patent Thicket) durumu, dezavantajların başında gelmektedir. Patent sayısının artması, yeni patent alımlarında tecavüz riskini de arttırmakta ve bunun sonucu olarak buluşçunun lisans alma ve dava masraflarını da katlanılamaz biçimde arttırmaktadır. Bu durum ise AR-GE faaliyetlerinin önünü kesmekte ve belirli patent sahiplerini tekelleştirmektedir. Bu durumu engellemek için getirilen Zorunlu Lisans düzenlemesinin fazlaca kullanılması ise devletin “kamu yararı” adı altında patent hakkına müdahalesinin önünü açmakta, patent sahibini dezavantajlı konuma düşürmektedir. 

Zorunlu lisans düzenlemesi yerine alternatif olarak hem önceki patent sahiplerinin hem de       AR-GE faaliyetlerinin yararına olacak bir model ortaya konulabilir. Ülkemizde pek yaygın olmayan ancak özellikle ABD’de kullanılan “Patent Havuzu” modelinin ülkemize getirilmesi ve tanıtılması, hem hold-out problemi gibi çeşitli problemlere bir çözüm sunacak hem de zorunlu lisans gibi müdahalelerin gerekliliğini ortadan kaldıracaktır. Ayrıca patent havuzları, bilginin, özellikle bu bağlamda patent ve fayda modellerin biriktirilmesini ve rahat bir şekilde çeşitli paydaşlara lisanslanmasını sağlayacak, ülkemizde gelişmekte olan Start-Up ekosistemini ise ekonomik rekabete zarar vermeden işbirliğine yöneltecek ve her iki tarafın kazançlı çıkmasını sağlayacaktır.  

Patent havuzları, havuzdaki sınaî mülkiyet haklarını bir bütün olarak ya da daha küçük gruplar halinde, havuzun taraflarına ya da çoğunlukla üçüncü kişilere lisans olarak vermekte ve bu hakları yönetmektedir. Patent havuzları; üretim yapmayı amaçlayan taraflar bakımından, ürünün üretilebilmesi için gerekli patentlerin sahipleriyle ayrı ayrı anlaşma yapmak zorunluluğunu ortadan kaldırmakta, yüksek işlem maliyetlerini düşürmekte ve üretim yapmayı rasyonel hale getirmektedir. Aynı şekilde, ürünlerin üretilebilmesi için gerekli olan teknolojilere tek bir noktadan erişim sağlama gibi fonksiyonlar icra etmektedir. [15]

Patent havuzları; olası ve aşırı maliyetli ihlal davalarının önüne geçilmesi, üyeler arasında AR-GE faaliyetlerinden kaynaklanabilecek risklerin paylaşılması, ilgili teknolojilere bir noktadan erişim sağlanarak üretimin teşvik edilmesi ve teknolojinin yayılması gibi etkinlik doğurucu özellikler taşımalarına karşın; havuza dahil edilecek teknolojilerin niteliğine göre rekabetin kısıtlanması, fiyat tespiti, havuza konu ürünlerin arzının kısıtlanması, rekabete hassas bilgi değişimi, lisans verilmesinin reddedilmesi ya da kısıtlayıcı koşullar içeren lisansların verilmesi, piyasaya girişin zorlaştırılması, alt ürün piyasalarında rekabetin kısıtlanması, üyelerin havuz kapsamında elde ettikleri piyasa gücünün kötüye kullanılması gibi rekabet engelleri de yaratabilen mekanizmalardır. Dolayısıyla patent havuzlarının rekabete zarar vermelerinin önlenmesinde ve etkinlik yaratan bir sistemin sağlanabilmesinde rekabet otoriteleri odak noktada bulunmaktadır.[16]

Patent havuzu, çeşitli teknolojilere sahip olan tarafların, söz konusu teknolojileri bir paket halinde lisansladıkları anlaşmalardır. Anderwelt ise patent havuzlarını, patent sahiplerinin ellerindeki inhisarı patent haklarından feragat ettikleri karşılıklı anlaşmalar olarak tanımlamaktadır. Belli bir patent stokunun münhasır haklarının üçüncü taraflarla karşılıklı olarak ortak kullanımını sağlayan, iki veya daha çok hak sahibi arasında yapılan sözleşmeye dayalı düzenlemelere patent havuzu denilmektedir. Başka bir tanıma göre ise patent havuzu iki veya daha fazla patent sahibinin, anlaşma konusu patentlerini toplulaştırarak birbirlerine ve üçüncü taraflara lisansladıkları düzenlemelerdir. Merges ise tanımlamasında hakların devredildiği yönetim birimine atıfta bulunulmakta, patent havuzunu iki veya daha fazla patent sahibinin ayrı bir yönetim birimi kurarak belirlenmiş patent haklarını söz konusu yönetime devrettiklerinde, ortaya çıkan düzenleme olarak tanımlamaktadır.[17]

Patent havuzlarının genellikle ABD’de yaygın olması ve ilk patent havuzunun ise yine bu ülkeden çıkması ise üzerinde durulması gereken bir durumdur. Devletin ekonomiye müdahalesinin istenmediği, merkeziyetçilikten uzak ve birey merkezli bir sosyal yapıya sahip olan ABD’de zorunlu lisans sistemi yerine patent havuzlarının gelişmiş olması, şaşırtıcı karşılanmamalıdır. Her ne kadar bazı patent havuzları kamu eliyle kurulmuş olsa da[18], sonuçta yine de pazar içerisinde rekabet ve dayanışma teşvik edilmiş, kamunun mülkiyet haklarına müdahalesinden ise kaçınılmıştır. Zira kamu eliyle patent havuzu kurulması, mülkiyet hakkının bir tezahürü olan lisanslama hakkı ile ilgili bir zorunluluk doğurmaktan çok, bu hakkın kamunun ve bireylerin yararı için kullanılması adına hukuki bir sistem önerisi anlamına gelmektedir. Rekabet hukukundan doğan çekincelerin giderildiği ve adil rekabet koşullarının sağlandığı bir durumda bireylerin market içerisinde doğan problemleri (patent çalılığı) otonom bir şekilde, devlet veya herhangi bir otoritenin etkisi altında olmadan, rekabeti destekler bir biçimde kendi kendilerine çözüme kavuşturmaları, uzun vadede serbest pazar ve rekabet kültürünün gelişmesinde olumlu bir rol oynayacaktır.

4. Sonuç

Fikri mülkiyet hukuku, özellikle de patent hukuku, hem ekonomik anlamda hem teknolojik anlamda inovasyonun tetiklenmesi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Özellikle de ekonomik aktivitelerin ve inovasyonun desteklenmesinde ilgili fikri mülkiyet rejimi ve tercih edilen yapısal hukuki sistemler ve çözümler önemli bir yere sahiptir.

Kanımızca, patent havuzu ve zorunlu lisans sistemi karşılaştırıldığında, hem özel sektörün hem de kamunun patent havuzu ve çapraz lisanslama gibi özel sektörün içerisindeki aktörlerin kendi aralarında ilgili sorunlara çözüm üretebilmesini sağlayacak hukuki yapıların desteklenmesi, teşvik edilmesi ve kurulması, zorunlu lisans sisteminin uygulama alanını daraltacak ve özel sektör üzerindeki kamu etkisinin azalması ve sektörün bağımsızlaşması açısından olumlu bir etkiye sebep olacaktır.

Ancak bu durum, zorunlu lisans sisteminin tamamen ortadan kaldırılması anlamına gelmemektedir. Özellikle kamu yararının söz konusu olduğu durumlarda zorunlu lisans sisteminin gündeme gelmesi, tıbbi veya askeri konularda kamuyu etkileyecek sorunlara hızlı çözümler üretmek bağlamında oldukça olumlu olacaktır.

Sonuç olarak denilebilir ki, özel sektörün sınai mülkiyet haklarını ilgilendiren konularda ortaya çıkabilecek problemleri hukuki sistemlerle kendi içerisinde çözmesinde yarar vardır. Meğer ki bu durum, kamuyu doğrudan ilgilendiren, kamu yararını içeren ve hızlıca çözüme kavuşturulması gereken bir konu olmasın.

Ali Semih ÇAMKERTEN

Mart 2022

ascamkerten@gmail.com

---

DİPNOTLAR

[1] Gökovalı, U. & Bozkurt, K. (2006). FİKRİ VE SINAÎ MÜLKİYET HAKKI (FSMH) OLARAK PATENTLER: DÜNYA VE TÜRKİYE AÇISINDAN TARİHSEL BİR BAKIŞ . Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , (17) , 135-146 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/musbed/issue/23522/250615

[2] Ibid,

[3] Ibid,

[4] Ibid,

[5] GÜNEŞ, İlhami; SMK Işığında Uygulamalı Patent ve Faydalı Model Hukuku, Ankara, 2019, s. 198

[6] Ibid,

[7] Ibid, s. 199

[8] Ibid, sf. 200

[9] Ibid

[10] GÜNEŞ, İlhami; SMK Işığında Uygulamalı Patent ve Faydalı Model Hukuku, Ankara, 2019 Sf. 201

[11] GÜNEŞ, İlhami; Sınai Mülkiyet Kanununda Zorunlu Lisans , Ankara, 2017, Sf. 53

[12] Ibid sf. 202

[13] Ibid

[14] https://www.iatp.org/sites/default/files/Intellectual_Property_Rights_and_the_Use_of_Co.pdf

[15] BAYRAMOĞLU, SEDA NURTAÇ. (n.d.). Rekabet Hukukunda Fikri Mülkiyet Haklarının Toplu Yönetimi: Patent Havuzları ve Standart Belirleme. Retrieved March 3, 2022, from https://www.rekabet.gov.tr/Dosya/uzmanlik-tezleri/122-pdf

[16] Ibid,

[17] Ibid, sf 9

[18] Manufacturers’ Aircraft Association(MAA)