Olimpiyat oyunlarının kalbi bu yıl 26 Temmuz ilâ 11 Ağustos tarihleri arasında Paris’te atacak. Bu yazıda dünyanın dört bir yanındaki spor tutkunları tarafından heyecanla beklenen bu etkinliğe ait sembollere ve perde arkasındaki güçlü fikri mülkiyet koruma kalkanına değinilecektir.
Günümüzde gerçekleştirilen oyunların kaynağının M.Ö. 776 ilâ M.S. 393 yılları arasında Olympia’da düzenlenen Antik Olimpiyat Oyunları olduğu ifade edilmektedir[1]. 1800’lü yılların başlarında, Yunanistan halkının talebiyle bu oyunları canlandırmaya yönelik bazı girişimlerde bulunulsa da uluslararası alanda böyle bir organizasyonun düzenlenmesi fikri Pierre de Coubertin tarafından gündeme getirilmiştir. Coubertin’in23 Haziran 1894 günü Paris, Sorbonne’da organize ettiği kongrede öne sürdüğü bu fikir uygun bulunmuş ve ilk etkinlik 1896 yılında Atina ev sahipliğinde gerçekleştirilmiştir[2].
Dünya çapında güçlü bir etkiye sahip olan Olimpiyat Oyunları İsviçre’nin Lozan kentinde yer alan Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) tarafından organize edilmektedir. Kâr amacı gütmeyen ve bağımsız bir kuruluş olan IOC’nin misyonu, dünya genelinde sporcuları teşvik etmek ve Olimpiyat Hareketi’ne liderlik etmektir. Bu amaçla IOC’nin her gün dünya genelindeki sporculara ve spor organizasyonlarına destek olarak 4.2 milyon ABD Doları aktardığı belirtilmektedir[3]. IOC sağladığı bu maddi döngüyü devam ettirebilmek adına çeşitli gelir kaynakları oluşturmuştur. Bu kaynağın önemli bir kısmının Olimpiyat Oyunları kapsamındaki fikri mülkiyet varlıklarının stratejik kullanımından elde edildiği ifade edilmektedir[4].
Olimpiyatlar bilindiği üzere IOC tarafından bir ev sahibi şehrin seçilmesiyle başlamaktadır. Bu organizasyonun kendi şehrinde gerçekleştirilmesini isteyen ülkeler IOC’ye ev sahipliği yapma ilgilerini ifade etmektedirler. Adaylık prosedürünün bir parçası olarak şehirler tarafından sunulan dosyada, telif hakkı korumasına uygun şekilde meydana getirilen edebi, sanatsal ve görsel-işitsel eserlerin, marka ve endüstriyel tasarım korumasından faydalanabilecek logolar, tasarımlar, amblemler ile sloganların ve etkinliğin gerçekleştirilmesiyle ilgili diğer bilgilerin detayları yer almaktadır. Seçilen şehrin tüm dosya kapsamındaki maddi ve manevi sembolleri, fikri mülkiyet koruması altına alınmaktadır.
İlgili yılda, Olimpiyat Oyunlarının gerçekleştirileceği ev sahibi olarak belirlenen ülkenin Ulusal Olimpiyat Komitesi ve ilgili şehir, “Ev Sahibi Şehir Sözleşmesi” (HCC) olarak bilinen bir anlaşmayı imzalayıp Olimpiyat Oyunları Organizasyon Komitesini (OCOG) kurmaktadır. Bu komite belirlenen ev sahibi şehirde yasal bir varlık haline gelmektedir. IOC daha sonra OCOG’ye fikri mülkiyet korumalı varlıkları kullanma izni vererek sponsorlarla iç ticari ilişkiler kurma yetkisi tanımaktadır. Bu da Olimpiyat oyunlarının gerçekleştirilmesine yönelik maliyetleri desteklemek için gelir elde edilmesine katkı sağlamaktadır.
Günümüzde Olimpiyat Oyunları, bir spor organizasyonundan çok daha fazla şey ifade etmektedir. Bu organizasyon hem ev sahibi ülkede hem de uluslararası alandaki çeşitli işletmeler için gelir kaynağı haline gelmiştir. Pek çok işletme bu organizasyonda sponsor olabilmek için ciddi yatırımlar yapmaktadır. Örneğin, lüks devi LVMH’nin 2024 Oyunları’nı sponsorluğu kapsamında yaklaşık 130 milyon sterlin ödediği bildirilmekle birlikte bu ay sonunda başlayacak oyunlardan elde edilecek sponsorluk gelirlerinin 1.08 milyar sterlini aşması beklenilmektedir[5].
Ayrıca bu sene Türkiye için de bir ilk yaşanmaktadır. Aralık 2023’te yapılan açıklamaya göre Trendyol, Olimpiyatlarda IOC’nin ilk Türk partneri olarak yer alacaktır[6].
Anlaşılacağı üzere tüm bu sponsorluk yarışının en önemli amaçlarından biri, Olimpiyat Oyunları kapsamında ilgili markanın Olimpiyat sembolleri ile yan yana özgürce kullanarak bu alanda elde edilecek maddi kazanca ortak olabilmektir. IOC, şirketlere Olimpiyat Oyunları ile ilgili sembolleri pazarlamak ve reklam yapmak için münhasıran kullanma hakkı karşılığında finansal destek ve ayni katkılar karşılığında resmi ortaklıklar sunmaktadır.
Peki bu Olimpiyat Sembolleri nelerdir?
İlk defa 1908 yılında “Annuaire du Comité International Olympique” başlığı altında yayımlanan Olimpiyat Şartnamesi, Olimpiyatlarla ilgili temel prensiplere yönelik IOC tarafından benimsenen kurallar ve iç yönergeleri içeren kurallar bütününü içermektedir. Güncel Olimpiyat Şartnamesi’nin 7.4 maddesinde[7] yer verilen Olimpik Mülklerin tüm haklarının IOC’ye ait olduğu hüküm altına alınmıştır. Bu mülkler sırasıyla şunları içermektedir:
Olimpiyat Adı: Olimpos Dağı’ndan gelen[8] Olimpiyat (Olympic) ismi IOC tarafından marka olarak koruma altına alınmıştır. Ayrıca bu koruma genel olarak halkın zihninde korunan işaretlerle ilişki kurabilecek kadar benzer kabul edilen ibareleri de kapsamaktadır. Bunların yanı sıra ev sahibi Şehir + Yıl kombinasyonları da marka koruması altına alınmaktadır. Günümüzde Olimpiyat sembolleriyle fikri mülkiyet koruması o kadar önemli hale gelmiştir ki ülkeler henüz resmi olarak davet edilmedikleri ön aşamada dahi bu tescilleri gerçekleştirebilmektedir. Örneğin “PARIS 2024” ifadesi ve bu ibareyi içeren çeşitli işaretler 2016-2017 gibi erken bir tarihte kaydedilmiştir[9].
Bunun yanı sıra Olimpiyatlarda yarışacak olan ülkelerin de ulusal takımlarının kullanacakları ibareleri etkinliğin birkaç yıl öncesinden tescil ettiği görülmektedir. Örneğin ülkemizi Olimpiyatlarda temsil edecek olan “Team Türkiye” ibaresi 2021 yılında Türkiye Milli Olimpiyat Komitesi adına tescil edilmiştir[10].
Olimpik sembol: “Olimpiyat halkaları” olarak da bilinen bu sembol, mavi, sarı, siyah, yeşil ve kırmızı renkli birbirine geçen beş halkadan oluşmaktadır. Bu sembol, 1913 yılında Olimpiyatların başlamasına öncülük eden Coubertin tarafından oluşturulmuştur. Bu eşit boyuttaki beş halkanın beş yerleşik kıta olan Avrupa, Asya, Afrika, Okyanusya ve Amerika’yı temsil ettiği ifade edilmektedir[11].
1981 yılında, Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) aracılığıyla hazırlanan Nairobi Antlaşması ile elli iki devlet bu iç içe geçmiş beş halka sembolünün IOC’nin izni olmadan ticari amaçlarla kullanıma karşı korumayı taahhüt etmiştir. Bu anlaşmaya üye olmayan ülkeler ise bu sembollerin korunmasını ulusal boyuttaki yasal düzenlemelerle gerçekleştirmektedir. Örneğin Türkiye Nairobi Antlaşmasına üye değildir; ancak 3796 sayılı İstanbul Kentinde Yapılacak Olimpiyat Oyunları Kanunu’nun 18.maddesi kapsamında ilgili sembol, koruma altına alınmıştır.
Maskotlar: 1972 yılında Almanlar tarafından tanıtılan resmi maskot Waldi’den bu yana maskotlar Olimpiyat oyunlarının bir parçası haline gelmiştir. Maskotlar da tıpkı Olimpiyat adları gibi fikri mülkiyet stratejisinin bir gereği olarak çok önceden tescil edilmektedir[12].
Bayrak: Koruma altındaki bir diğer sembol olan Olimpik Bayrak, kenarı olmayan beyaz bir arka plana sahiptir. Beş renkli iç içe halkalar da bayrağın ortasında bulunmaktadır. Coubertin, halkaların renklerinin arka plan rengi beyaz ile birlikte, her rakip ülkenin bayrağını oluşturan renkler olduğunu belirtmiştir[13]. (İsveç’in mavisi ve sarısı, Yunanistan’ın mavisi ve beyazı, Fransa, Birleşik Krallık, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Belçika, İtalya ve Macaristan’ın üç renkli bayrakları ve İspanya’nın sarı ve kırmızısı gibi…)
Motto: Coubertin tarafından önerilen Latince “Citius, Altius, Fortius” (Daha Hızlı, Daha Yüksek, Daha Güçlü) sloganı Olimpiyat Şartnamesinde korunan semboller arasında yer almaktadır. 2021 yılında sloganın sonuna ‘Birlikte’ kelimesi de eklenmiştir[14].-“Citius, Altius, Fortius – Communiter”
Marş: Spiro Samara tarafından 1896’daki ilk modern Olimpiyat için bestelenen Olimpiyat Marşı, 1960’tan beri her oyunda resmi Olimpiyat marşı olarak kullanılmaktadır. (Bir dönem her organizasyon için ayrı beste ve yarışma gibi uygulamalar gerçekleştirilse de sonradan bu uygulamalardan vazgeçilmiştir.)
Olimpik ateş ve meşaleler: Olimpiyat Oyunları’na geri sayımın başladığını belirten bir sembol olarak Olympia’da yakılan bu ateş, bu yıl da Paris’te gerçekleştirilecek olan Olimpiyat Oyunlarının geri sayımı için 16 Nisan 2024’te yakılmıştır[15].
Bu ateşin taşıyıcısı olan Olimpiyat Meşalesi, gerçekleştirilen her olimpiyat dönemi için özel olarak tasarlanmakta olup tasarım, telif hakkı ve patent (bkz. JP2018071896A) gibi fikri mülkiyet hakları çerçevesinde koruma altına alınmaktadır. Öte yandan açılış töreninde Olimpiyat stadyumunda Olimpiyat Meşalesini taşıyan Olimpiyat Kazanı da fikri mülkiyet hakları çerçevesinde korunmaktadır.
Sayılan bu sembollerin yanı sıra koruma altındaki bir diğer fikri mülkiyet varlığı da yayın haklarıdır. IOC’nin gelirinin yaklaşık %73’ünü oluşturan yayın haklarının en değerli fikri mülkiyet varlığı olduğu ifade edilmektedir[16]. IOC tarafından kurulan Olympic Broadcasting Services (OBS) Olimpiyat yayınlarına ait içeriğin üretimini gerçekleştirmektedir. Sonrasında bu içerik, belirli bir ödeme karşılığında yayın hakkını elde eden BBC gibi ulusal yayıncılar ve medya kuruluşları aracılığıyla ilgili kanallarda yayınlanabilmektedir. Dolayısıyla Olimpiyat Oyunlarındaki tüm performanslar fikri mülkiyet hakları kapsamında koruma altındadır.
Olimpiyat varlıklarının korunmasında IOC tarafından gösterilen hassasiyete çeşitli ülkeler de kendi ulusal yasalarıyla destek olmuştur. Bu yasalarla sadece Olimpiyat mülklerinin korunması değil, aynı zamanda Olimpiyat Oyunları kapsamında yürütülen ticari faaliyetlerdeki haksız rekabet ile mücadele edilmesi ve özellikle Olimpiyat mekanları ve çevresindeki reklamların tek elden yönetilebilmesi hedeflenmiştir. Bu yönde ortaya çıkan ilk özel mevzuat Montreal 1976 Olimpiyat Oyunları öncesinde Kanada’da kabul edilmiştir. Sidney 2000 Olimpiyat Oyunları’ndan itibaren de tüm ev sahibi ülkeler bu tür mevzuatlara başvurmuştur[17]. Ancak 2008 Pekin Olimpiyatlarından itibaren ulusal yasalarla sağlanan korumanın arttırıldığı ifade edilmektedir[18].
Son zamanlarda bu korumanın özellikle Olimpiyat marka korumasının sınırları zorladığı tartışılmaktadır. Öyle ki Olimpiyatların gerçekleştirileceği ülke halkı şayet Olimpiyat sembollerine yönelik koruma sisteminden haberdar değilse güçlü yaptırımlarla karşılaşabilmektedir. Örneğin 2012 Londra Olimpiyatlarında kendi ülkesindeki Olimpiyat coşkusunu paylaşmak isteyen bir çiçekçi, kağıtlardan tasarladığı Olimpiyat Sembolünü dükkân vitrininde sergilediği için 20.000 sterlinlik bir para cezası riskiyle karşı karşıya kalmıştır. Aynı şekilde etlerini olimpiyat sergisi şeklinde düzenleyen yerel bir kasap, dükkanını kapatma yaptırımıyla karşılaşmıştır[19]. Uluslararası Olimpiyat Komitesi’nin eski pazarlama direktörü ve aynı zamanda IOC tarafından gerçekleştirilen sponsorluk uygulamasının da fikir babası olan Michael Payne, marka koruma konusundaki bu aşırı titiz uygulamaların oyunlara zarar verme riski taşıdığını ifade etmiştir[20]. Dolayısıyla uygulamaların amacından sapma riski taşıdığı halkı Olimpiyat sevgisini benimsemekten uzaklaştırdığı görülmektedir.
Olimpiyat Hareketi’nin amacının, her türlü ayrımcılıktan uzak şekilde spor yoluyla barışçıl ve daha iyi bir dünya inşa etmeye katkıda bulunmak olduğu ifade edilmektedir[21]. Bu nedenle karşılıklı anlayış, dostluk ve dayanışma ruhunu zedeleyebilecek amacı aşan koruma önlemlerinden ziyade, bilhassa küçük işletmelere yönelik daha esnek ve hoşgörülü davranılmasına özen gösterilmesi önem arz etmektedir.
Zülal KARAGÜLMEZ
Temmuz 2024
DİPNOTLAR
[1] https://www.britannica.com/sports/ancient-Olympic-Games
[2] Kalliopi Sakavitsi, THE HISTORY OF THE OLYMPIC GAMES, 11 January 2024, https://olympics.com/en/news/the-history-of-the-olympic-games
[3] https://olympics.com/ioc/funding
[4] WIPO MAGAZINE, The IP journey of an Olympic Games https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2019/03/article_0007.html
[5] https://www.vennershipley.com/insights-events/paris-2024-olympic-games-and-golden-intellectual-property-rights/
[6] https://olympics.com/ioc/news/trendyol-an-alibaba-affiliate-becomes-an-ioc-e-commerce-services-partner
[7] https://stillmed.olympics.com/media/Document%20Library/OlympicOrg/General/EN-Olympic-Charter.pdf
[8]https://tr.wikipedia.org/wiki/Antik_Olimpiyat_Oyunlar%C4%B1#:~:text=Oyunlar%20tanr%C4%B1lar%C4%B1n%20ya%C5%9F%C4%B1yor%20oldu%C4%9Funa%20inan%C4%B1lan,dinsel%20t%C3%B6renden%20biri%20oldu%C4%9Fu%20kesindir.
[9] https://euipo.europa.eu/eSearch/#details/trademarks/W01327476
[10] https://api.olimpiyat.org.tr/upload/Paris_2024_Rule_40.pdf
[11] Karl Lennartz, “The Story of the Rings”, 2002, https://web.archive.org/web/20160107230741/http://library.la84.org/SportsLibrary/JOH/JOHv10n1/JOHv10n1m.pdf
[12] Maria Rotkiewicz, Mascots and Symbols of the Olympic Games, 2020, https://olimpijski.pl/wp-content/uploads/2020/10/Mascots_and_Symbols_of_the_Olympic_Games__.pdf
[13] Robert Knight Barney, THIS GREAT SYMBOL, 629-630, https://web.archive.org/web/20120305010456/http://www.la84foundation.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1992/ore301/ORE301p.pdf
[14] https://olympics.com/ioc/olympic-motto
[15] https://olympics.com/en/paris-2024/olympic-torch-relay/route
[16] Andrew Lisa, Where Does Olympic Funding Come From?, 10.2.2022, https://finance.yahoo.com/news/where-does-olympic-funding-come-210011250.html
[17] Marianne Chappuis, The Olympic Properties, Wipo Magazine, https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2012/03/article_0003.html
[18] Daniel A. Craig, “Bad Sports: Has Olympic Brand Protection Gone Too Far?, South Carolina Journal of International Law and Business: Vol. 9, Iss. 2, Article 7, 2013, s.376, https://scholarcommons.sc.edu/scjilb/vol9/iss2/7
[19] https://www.independent.co.uk/sport/olympics/news/father-of-olympic-branding-my-rules-are-being-abused-7962593.html
[20] Tom Peck, “Father of Olympic branding: My rules are being abused.” The Independent (2012), https://www.independent.co.uk/sport/olympics/news/father-of-olympic-branding-my-rules-are-being-abused-7962593.html