Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı’nın (WIPO) Cenevre’deki merkezinde düzenlenen uluslararası toplantılara ilgili devlet kurumları ve uluslararası mesleki sivil toplum kuruluşları adına katılanlar veya toplantı tutanaklarından katılımcıları inceleyenler, bu toplantılarda Türkiye’yi temsil edenler arasında Türkiye’nin Cenevre’deki Daimi Temsilciliğinden katılımcıların isimlerini de görmüşlerdir. Dış İşleri Bakanlığında görevli diplomatlarımız olan bu kişiler; katıldıkları, takip ettikleri ve hakkında bilgi notları hazırladıkları toplantılar itibarıyla, fikri hakların birçok alanında derin tecrübe ve donanım elde etmişlerdir. Geçmişte bu görevi ifa eden diplomatlarımızdan olan Dr. Tuğba Canatan Akıcı‘nın, yaklaşık yirmi yıl önce patent ve marka vekili olarak yola çıktığı uygulamada ve akademide edindiği bilgi ve deneyimlerini, uluslararası fikri mülkiyet hukuku müzakerelerindeki tecrübeleriyle birleştirerek ortaya çıkardığı yeni eserini takipçilerimizle paylaşmaktan mutluluk duyuyoruz.
Tuğba Hanım bahsettiğimiz mesleki tecrübesine ilaveten IPR Gezgini’nin sıkı bir takipçisidir ve buluşmalarımıza da katılarak bizleri onurlandırmaktadır. Kendisine hem eseri hem de bizlerle paylaştığı dostluğu için en başta ve bir kez daha teşekkür ediyoruz.
Dr. Tuğba CANATAN AKICI’nın “Genetik Kaynaklar ve Bunlarla İlişkili Geleneksel Bilgilerin Korunmasında (Biyokorsanlığın Önlenmesinde) Fikri Mülkiyet Sisteminin Rolü” başlığını taşıyan eserini bu kısa yazıda yazarının kaleminden tanıtacak ve eserin kapsamı hakkında daha net bir fikir verebilmek adına İçindekiler bölümünü sizlerle paylaşacağız.
“Günümüzde genetik kaynaklar ve geleneksel bilgilerin sosyal, kültürel, ekonomik ve bilimsel alanlarda önemi giderek daha fazla anlaşılmaktadır. Özellikle biyoteknolojinin gelişimiyle birlikte ilaç, kozmetik, tarım gibi alanlarda yürütülen inovasyon çalışmalarında genetik kaynaklar ve bunlarla ilişkili geleneksel bilgilere yoğun olarak başvurulmaktadır. Öte yandan, bu kaynak ve bilgilere dayalı ortaya çıkan fikri ürünlerden elde edilen faydalar, kaynak ülke ve/veya yerel topluluklarla paylaşılmamaktadır.
Tarihsel olarak genetik kaynaklar ve bunlarla ilişkili geleneksel bilgilerin “insanlığın ortak mirası” ve “kamu malı (public domain)” olarak kabul edilmesi, bunlar üzerinde fikri mülkiyet sistemi aracılığıyla üçüncü kişilerin tekel hakları elde etmesine, kısaca bunların fikri mülkiyet sistemi yoluyla suistimaline neden olmuştur. Bir başka değişle, ülkelerin baş etmek zorunda kaldığı ve giderek daha büyük sorun haline gelen “biyokorsanlık”, genetik kaynak ve geleneksel bilgilere dayanan buluşların patentle korunmasının artmasıyla birlikte fikri mülkiyet haklarının bahşettiği tekelci haklar aracılığıyla da vuku bulmaktadır.
Günümüze kadar genetik kaynaklar ve bunlarla ilişkili geleneksel bilgiler üzerinde kaynak ülke ya da yerel toplulukların rızası alınmaksızın üçüncü kişiler lehine çok sayıda patent tescili sağlanmıştır. Örneğin, Asya kıtasının 4000 yıllık kadim tıp bilgilerine dayanan “zerdeçal”ın (turmeric) yaraları iyileştirmede kullanımı yöntemi için verilen ABD patenti, biyokorsanlığın engellenmesine ilişkin yöntem arayışları için kurulan ilk uluslararası platformlarda en fazla gündeme gelen vakalardan biri olmuş; bu patent Hindistan’ın ısrarlı müdahaleleri sonucunda iptal edilmiştir.
Örnekteki durum kitapta “patent sistemi yoluyla gerçekleşen biyokorsanlık” olarak adlandırılmış ve hakkaniyet dengesini bozan patent sistemi temelli uygulamalar diğer popüler vaka incelemeleriyle somutlaştırılmıştır.
Genetik kaynaklar ve geleneksel bilgilerin korunmasında fikri mülkiyet sisteminin nasıl rol oynayabileceği sorusu temelinde küresel düzeyde hukuki çözüm arayışları yaklaşık yirmi beş yıl önce Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) nezdinde başlamıştır. Bu müzakereler hakkaniyet boyutunda iki farklı tarafı ortaya çıkarmıştır. Bir tarafta dünyanın tehdit ve tehlike altındaki genetik türlerinin çoğuna ev sahipliği yapan ve nesilden nesile aktarılan geleneksel bilgileri muhafaza eden gelişmekte olan ülkeler; diğer tarafta ise bu doğal zenginliği geliştirmek için gereken sermaye ve teknolojiye elinde tutan gelişmiş ülkeler yer almaktadır. Gelişmekte olan ülkeler, mevcut fikri mülkiyet hakları sisteminin sanayileşmiş batının ilaç, tarım ve kozmetik gibi alanlardaki faaliyetlerinde biyokorsanlık yapma imkânı sunduğunu savunmakta ve bunlardan elde edilen ekonomik gelirlerin adaletsiz dağıtımına vurgu yapmaktadır.
WIPO nezdinde yürütülen bu çalışmalar ilk meyvesini vermiş ve 2024 yılının Mayıs ayında “Genetik Kaynaklar ve Bunlarla İlişkili Geleneksel Bilgiler ve Fikri Mülkiyet Anlaşması” kabul edilmiştir. Bu Anlaşma, fikri mülkiyet sisteminin bu kaynak ve bilgilerin suistimalinin önlenmesinde oynayacağı rolü göstermesi bakımından ilk bağlayıcı uluslararası düzenlemedir. Bu Anlaşmayla, biyokorsanlığın engellenmesinde önemli bir kilometre taşı olan 2010 tarihli “Genetik Kaynaklara Erişim ve Bunların Kullanılmasından Ortaya Çıkan Yararların Adil ve Eşit Paylaşımına Dair Nagoya Protokolü” ne fikri mülkiyet hukuku temelli bir takviye sağlanmıştır.
Kitapta, genetik kaynaklar ve bunlarla ilişkili geleneksel bilgilerin fikri mülkiyet sistemi yoluyla biyokorsanlığa maruz kalmasının önlenmesi amacına yönelik uluslararası hukuktaki mevcut düzenlemeler ile yürütülen müzakereler temelinde inceleme yapılmış; adil bir çözüm için, erişim ve fayda paylaşımına ilişkin uluslararası anlaşmalarla kurulmuş mekanizmaların fikri mülkiyet hakları sistemindeki düzenlemelere entegre edilmesi suretiyle oluşturulacak bütünleşik bir sistem önerilmiştir.
Çalışma konusu özelinde kabul edilen yukarıda maruz Anlaşmayla birlikte ulusal ve uluslararası hukukta bu alana ilginin artması ve konunun hem uygulamada hem de akademide ön plana çıkması beklenmekte olup, bu çalışmanın okuyuculara faydalı olmasını ve bu alandaki çalışmalara ilham vermesini dilerim.”
Tuğba Hanım’a bu özel alandaki önemli ve öncü çalışması için bizler de teşekkür ediyor ve başarılarının devamını diliyoruz.
IPR GEZGİNİ
Ocak 2025
