Ülkemizdeki temeli 1995 yılında 555 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameyle atılan, 2002 yılından itibaren büyük özverilerle yürütülen mevzuat çalışmaları neticesinde 10 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe giren 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanununun ikinci kitabıyla da daha güçlü bir zeminde yoluna devam edecek olan “coğrafi işaret” koruması bu yazının konusunu oluşturmaktadır.
Kanun ile revize edilen coğrafi işaret sistemi, temelini Avrupa Birliğinin ilgili yasal düzenlemelerinden alıyor. Kanun çalışmasına ilk başladığımız 2002 yılında yürürlükte olan AB Tüzüğü önce 2006 ve ardından 2012 yılında değişmişti. Yani hâlihazırda yürürlükte olan 1151/2012 sayılı Tüzük, süreç içinde incelemek zorunda kaldığımız üçüncü AB mevzuatı.
Kanunumuzun temeli AB düzenlemelerine dayansa da, bu düzenlemelere AB açısından uyum zorunluluğu bulunmuyor. Ayrıca AB yasal düzenlemelerinin doğrudan tercüme edilmesi suretiyle de oluşturulmadı; ülke ihtiyaçları ve mevcut durum göz önünde bulundurularak revizyon yapıldı. Bu duruma en somut örnek tescil edilen coğrafi işaretin tescil ettirene inhisari hak sağlamadığı, coğrafi işaretlerin lisans, devir, intikal, haciz ve benzeri hukuki işlemlere konu olamayacağı ve teminat olarak gösterilemeyeceği hususlarının açıkça Kanunla garantiye alınmasıdır.
Ülkemizdeki coğrafi işaret koruması AB’ninkinden daha geniş bir ürün yelpazesine hitap ediyor. Gıda, tarım, maden ve el sanatları ürünleri ile sanayi ürünlerinden Kanunda belirtilen şartları taşıyan ürünler için geçerli. Bazen sorularıyla karşılaşıyoruz, tescile konu edilen somut bir ürün olmalı. Bu kapsamda belirli yörelere mahsus halkoyunları, ninniler, türküler vb. unsurlar bu korumadan faydalanamıyor.
Üretici grupları; ürünün tek üreticisi varsa bu durumun ispatlanması halinde söz konusu üretici; ürünle ilgili kamu yararına çalışan veya üyelerinin ekonomik çıkarlarını koruyan dernekler, vakıflar, kooperatifler; konu ve coğrafi bölgeyle ilgili kamu kuruluşları ve kamu niteliğindeki meslek kuruluşları tescil amacıyla coğrafi işaret başvurusu yapabilir.
Coğrafi işaret tescili bize neyi anlatmalı?
Ürüne katma değer veren ve bölgesel kalkınma aracı olarak kabul edilen “coğrafi işaretler”in tescili; tescile konu olan bir “ürün çeşidi”nin nerede üretileceğine ilişkin sınırlayıcı bir kararın göstergesi olmadığı gibi bu ürünün “en çok nerede üretiği”nin ya da “en kaliteli olarak nerede üretildiği”nin tespiti de değildir.
Eğer “ürün çeşidi”nin nerede üretileceğine ilişkin sınırlayıcı bir kararı gösterseydi, Kayseri Pastırması ile Afyon Pastırmasından sadece biri tescil edilirdi ama her ikisi de tescilli.
Eğer ürünün “en çok nerede üretildiği”nin bir tespiti olsaydı, tescil işlemi adeta bir envanter çıkarma yarışına dönerdi.
Eğer ürünün “en kaliteli olarak nerede üretildiği”nin tespiti olsaydı; önce “kalite” ile neyin kastedildiği açıklanırdı, ardından sadece belirli bir zaman dilimi ile sınırlandırılarak herbir ürün çeşidi için yarışmalar düzenlenerek sadece galip gelenlere ödülü, yani tescil belgesi verilirdi. Bu arada coğrafi işaretlerin uluslararası alanda da “kalite göstergesi” olarak kabul edildiği gerçeğini inkâr etmiyorum. Niyetim sadece coğrafi işaretler için kullanılan “kalite” kavramının “ürünün kaynaklandığı coğrafi alandan almış olduğu özelliklere”, diğer bir deyişle “ayırt edici özelliklere” işaret ettiğini vurgulamaya çalışmak.
Kanuna göre belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işarettir “coğrafi işaret”. Bu tanımdan hareketle, bir coğrafi işaretin varlığından söz edebilmek için öncelikle “coğrafi sınırları belirlenmiş bir alan”, yani “toprak” ve bu alana ait doğal ve beşeri unsurlardan kaynaklanan bir “ürün” olmalı. Eğer ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemleri “tamamen” söz konusu alanda gerçekleşiyorsa, bu durumda olan coğrafi işaretlere “menşe adı” denir. Menşe adı söz konusu olduğunda ürünler, “tüm veya esas nitelikleri”ni kaynaklandığı coğrafi alandan alır.
Ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden “en az bir tanesi” bu alanda gerçekleşiyorsa, bu durumda olan coğrafi işaretlere de “mahreç işareti” adı verilir. Mahreç işareti söz konusu olduğunda ürünler, “belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri”ni kaynaklandığı coğrafi alandan alır.
Adı üstünde “coğrafi” işaretler, coğrafi bir yer adı ihtiva eder. Ancak mevzuatta belirtilen diğer koşulları sağlaması halinde geleneksel olarak kullanılan, günlük dilde yerleşmiş ve coğrafi bir yer adı içermeyen “adlar”ın da menşe adı veya mahreç işareti olması mümkün. Bu istisna, 555 sayılı KHK ile sadece menşe adlarına sağlanıyordu.
Bu tanımlar anlaşılmadan tescille sağlanan koruma sisteminin murat edilen düzeye çıkarılması mümkün olamayacağından, özellikle mahreç işareti kavramını kişisel görüşlerimle birlikte ve AB’den örnek vererek anlatmaya çalışacağım.
AB’nin gıda ve tarım ürünlerine yönelik coğrafi işaret korumasını sağlayan 1151/2012 sayılı Tüzüğünde mahreç işareti (geographical indication) tanımı yapılırken kullanılan ifade “üretim aşamalarından en az birinin belirlenen coğrafi alanda gerçekleşmesi”dir. Tüzüğe göre “üretim aşaması”; “üretim, işleme veya hazırlama” olmak üzere üç başlıkta toplanıyor ve bu başlıklar gıda ve tarım ürünleri açısından uygun görünüyor. Gerek 555 sayılı KHK gerekse 6769 sayılı Kanunda ise AB’ninkinden farklı olarak “üretim, işleme ve diğer işlemler” başlıkları mevcut. Ülkemizdeki tescil edilebilir ürün yelpazesinin genişliği dikkate alındığında, farklı ürün türlerinin ait oldukları sektörlerde kullanılan terimlerin farklılaşacağı da aşikârdır. Ancak mahreç işaretine konu bütün ürün çeşitleri için “belirtilen özelliklere bağlı kalmak kaydıyla her yerde üretilebilir” şeklinde bir “genelleme” yapmanın, Kanunda öngörülen “üretim, işleme ve diğer işlemler” aşamalarından sadece birine işaret etmesi nedeniyle eksik kaldığı, hatta insanları “mahreç işaretinin yeterli bir koruma sağlamadığı, bilakis ürünü her yerde üretilebilir kıldığı” yönünde yersiz bir endişeye sürüklediği kanısındayım. Kimi zaman bu endişe, “ülkesellik prensibi”nin kanatları altına sığınılarak giderilmeye çalışılabiliyor. Oysa hepimizin bildiği gibi “ülkesellik prensibi; bir ülkede tescil edilmiş sınai mülkiyet hakkına sadece bu ülke sınırları içinde koruma sağlanması”, yani bir ülkede gerçeklemiş tescilin başka bir ülkede hükmünün bulunmamasıdır ve ürünlerin üretim yerini belirlemesi gibi bir vazifesi yoktur.
Peki öyleyse mahreç işareti tanımındaki “ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemleri”nden kastın ne olduğu ve bu üç başlık altında sıralanan hususlardan “en az bir tanesinin belirlenen coğrafi alanda gerçekleşmesi” muamması nasıl çözülecek?
Hemen tatlı bir örnekle açıklamaya çalışayım.
Tadı damağımızda kalan “Antep Baklavası”, Türkiye’den AB’ye yapılan ilk coğrafi işaret başvurusu ve yoğun bir çabanın eseri olarak AB’de gerçekleşen ilk mahreç işareti tescilimiz. Tescile konu ürün “baklava” -izahtan vareste- şuruplu bir tatlı.
AB’nin gıda ve tarım ürünlerini kapsayan coğrafi işaretlerine ilişkin DOOR (http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html?&recordStart=0&filter.dossierNumber=&filter.comboName=&filterMin.milestone__mask=&filterMin.milestone=&filterMax.milestone__mask=&filterMax.milestone=&filter.country=&filter.category=&filter.type=&filter.status=) veritabanındaki “Antep Baklavası/Gaziantep Baklavası”nın tescil bilgilerinde özetle aşağıdaki bilgiler yer almakta.
* Yufkalarla yapılan, yufkalar arasına irmik kreması ve Antep Fıstığı sürülen ve şurupla tatlandırılan bir tatlı.
* “Belirlenmiş coğrafi alan” Gaziantep ili.
* “Belirlenmiş coğrafi alan” ile ürün arasındaki bağ “Antep’in yoğun bir fıstık üretim merkezi olması; Antep Fıstığı kullanılarak yapılan ürünlerin üretimi ve tüketiminin yüzyıllardır Antep’te yapılması; baklava hamurunun yapımı, yufkaların açılması, tepsiye dizilmesi, yufkaların arasına Antep Fıstığı ile -kuru baklava değilse- irmik kremasının sürülmesi, sadeyağ ile yağlanması, özel baklava dilimi şeklinde kesilmesi, pişirilmesi ve şuruplanması aşamalarının hepsinin büyük ustalık yeteneği gerektirmesi nedeniyle Antep Baklavası/Gaziantep Baklavasının hazırlanması ve pişirilmesinin ‘bu coğrafi alanda’ yetişmiş ustalar tarafından yapılması”.
* Mahreç işareti olarak “belirlenmiş coğrafi alan”da gerçekleşmesi gereken “üretim aşaması” ise “hamurun hazırlanması, baklavanın yapılması ve pişirilmesi”.
* Dilimleme, ambalajlama vb hususlara ilişkin özel kuralların anlatıldığı kısımda Türkçe olarak “Isıtarak servis yapınız.” ifadesi ve hemen yanında bunun İngilizce karşılığı bulunmakta.
Tüm bunları birlikte değerlendirdiğimizde “Antep Baklavası/Gaziantep Baklavası”nın AB sicilinde belirtilen özellikleri taşıması için “üretimde kullanılan Antep Fıstığının o bölgeden elde edilmesi” ve “hamurunun hazırlanması, yufkalarının açılması, baklava yapılması ve pişirilmesi” Antep’te gerçekleşmelidir. Ancak buraya kadar gerçekleşen işlemler, nihai ürünümüz olan “şuruplu baklava”yı elde etmeyi sağlamamakta, dikkatinizi çekeyim. Zaten nihai hale gelmiş olsaydı AB Komisyonu bu başvuruyu “mahreç işareti” değil de “menşe adı” (designation of origin) olarak tescil ederdi değil mi?
Buraya kadar olan açıklamalarımız, ustasının elinden çıkarak ambalaja giren ürünün “nihai ürün olmadığı”nı açıkça ortaya koyuyor.
Evet büyük bir ustalık becerisi neticesinde “pişmiş baklavalar” bu aşamadan sonra Antep ilinden yola çıkabilir, hatta ülke sınırını aşıp tescilin gerçekleştiği AB’nin kapısından içeri girerek mesela Almanya’daki marketlerin raflarında yerini alabilir. Kendisine Türkiye’den sunulan bu yeni alternafi denemek isteyen bir AB vatandaşı da coğrafi işaretli ürünü satın alıp evine gider. Üzerindeki bilgileri okuyarak talimatları tek tek takip eder. Ambalajından çıkardığı pişmiş baklavayı fırınında ısıtır, sıcakken üzerine şurup döker ve yemeğe hazır hale getirip afiyetle yer. Bu durumda tescile konu ürünümüz olan baklavaya son işlem, Almanya’daki tüketicisi tarafından uygulanmakta.
Şimdi mahreç işareti tanımını ve Antep Baklavası/Gaziantep Baklavası gerçek örneğimizi birleştirerek özetleyeyim. Tanımda bulunan “ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemleri”nden hangisi belirlenen coğrafi alanda gerçekleşiyor? Doğru cevap tüm üretim, yani şuruplama aşaması dâhil tüm süreç değil. “Baklava ürünün hamurunun hazırlanması, yufkalarının açılarak tepsiye dizilmesi, yufkaların arasına Antep Fıstığı ile -kuru baklava değilse- irmik kremasının sürülmesi, sade yağ ile yağlanması, baklava dilimleri şeklinde kesilmesi ve pişirilmesi” şeklinde sıralanan işlemler Antep’te gerçekleşiyor. Nihai ürün haline gelmesi için gereken son dokunuş, yani son işlem olan “ısıtılarak şuruplandırılması” ise herhangi bir coğrafi alanda gerçekleşebiliyor.
Yukarıdaki tanımlara uyan menşe adı ve mahreç işaretinin tescil sisteminde “domino etkisi” var olduğunu söyleyebilirim. Yine “Antep Baklavası” coğrafi işaret tescilini örnek olarak ele alırsak ve ilk domino taşına “Antep’te baklava üretiliyor mu?” sorusunu görev olarak yüklersek, cevabın olumlu olması halinde bu ilk taş devrilerek ikinci taşı harekete geçirir.
“Antep’te üretilen baklava diğer yerlerde üretilenlerden ‘farklı’ mı?” sorusunu taşıyan ikinci taşın da olumlu cevap almasının ardından sırasıyla “Bu ‘farklılık’ Antep’in doğal ve beşeri unsurlarından mı kaynaklanıyor?”, “Bu, sürdürülebilir ve denetlenebilir bir ‘farklılık’ mı?” görevlerini taşıyan taşların vazifelerini başarıyla tamamlaması halinde “Antep Baklavası Coğrafi İşaret Tescili” gerçekleşir.
Ancak sadece “Antep’te baklava üretiliyor mu?” sorusunun cevabının olumlu olması, diğer taşlar yerine konulmaksızın coğrafi işaret tescilinin gerçekleşmesini sağlamayacaktır. Burada önemli olan, bu zincirdeki hiçbir halkanın eksik olmamasıdır.
Gonca Ilıcalı
Sınai Mülkiyet Uzmanı
gilicali12@gmail.com
Nisan 2017